Γεννήθηκε στη Μασσαλία της Γαλλίας. Η καταγωγή της οικογένειάς του ήταν από τη Βόρεια Ήπειρο. Μετά τη μετακίνηση της οικογένειας στην Αθήνα, σπούδασε στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων απ' όπου αποφοίτησε ως ανθυπολοχαγός του πυροβολικού το 1891. Φέροντας τύψεις για την έκβαση του πολέμου του 1897 συμμετείχε από τους πρώτους στο ιδρυθέν το 1900 Μακεδονικό κομιτάτο για την εμψύχωση του απογοητευμένου ελληνικού πληθυσμού της Μακεδονίας και σε αντίδραση στη δράση των Βουλγάρων κομιτατζήδων.
Έτσι από τον Φεβρουάριο του 1904 ο Παύλος Μελάς έσπευσε με άλλους τρεις αξιωματικούς, τους Α. Κοντούλη, Α. Παπούλα και Γ. Κολοκοτρώνη, προς επιτόπια μελέτη της κατάστασης. Αποτυγχάνοντας σε εκείνη την πρώτη προσπάθεια, επανήλθε τον Ιούλιο του ίδιου έτους οπότε και εισήλθε στη Μακεδονία ως ζωέμπορος με το όνομα "Πέτρος Δέδες". Μετά 20ήμερη παραμονή συναντήθηκε με τον Λάμπρο Κορομηλά στη Θεσσαλονίκη ανταλλάσσοντας σκέψεις για ανάληψη επιχειρήσεων και στη συνέχεια επέστρεψε στην Αθήνα.
Στις 18 Αυγούστου όταν όλα ήταν έτοιμα κατά το σχέδιο ο Παύλος Μελάς με το επιχειρησιακό όνομα Καπετάν Μίκης Ζέζας, επικεφαλής σώματος εκ 35 μόλις ανδρών, που το αποτελούσαν Μακεδόνες, Μανιάτες και Κρητικοί, ανέλαβε την αρχηγία του Μακεδονικού αγώνα ενάντια στους Βούλγαρους και εισήλθε ένοπλα στα Μακεδονικά εδάφη με την εντολή να ασκεί καθήκοντα αρχηγού και στις μικρότερες ομάδες που δρούσαν εν τω μεταξύ στη περιφέρειες Μοναστηρίου και Καστοριάς.
Ο αγώνας ήταν σκληρός , γιατί ούτε δοκιμασμένους οδηγούς
είχαν, ούτε εύκολα μπορούσαν να τροφοδοτηθούν. Τους δυσκόλευαν πολύ και
οι αδιάκοπες βροχές. Εκτός αυτών οι τουρκικές αρχές είχαν πληροφορηθεί
το πέρασμα από τα σύνορα αυτού του ελληνικού σώματος και το καταδίωκαν
με ενισχυμένο στρατιωτικό απόσπασμα. Ο Μελάς άρχισε αμέσως να αντιδρά
εναντίον των κομιτατζήδων για να ξεκαθαρίσει την περιοχή , αλλά και γιά
να οργανώσει την τοπική άμυνα. Κέντρο των επιχειρήσεών του ήταν τα χωριά
Νεγοβάνη και Λέχοβο.
Τη δράση του συνέχισε αδιάκοπα ως τις 13 Οκτωβρίου
1904. Εκείνη την ημέρα βρισκόταν στο χωριό Στάτιστα, που σήμερα προς
τιμή του ονομάζεται Μελάς. Η συμμορία κομιτατζήδων του Μήτρου Βλάχου,
τον πρόδωσε. Τουρκικό απόσπασμα κύκλωσε το χωριό και το τμήμα του Μελά.Μετά από δίωρη λυσσαλέα μάχη διέταξε αιφνίδια έξοδο τεθείς επικεφαλής
των ανδρών του. Στην επιχείρηση αυτή τραυματίσθηκε θανάσιμα στην οσφυϊκή
χώρα και πέθανε μετά από μισή ώρα στα χέρια του φίλου του, Γεώργιο
Στρατινάκη.
Γύρω από το σώμα του νεκρού Π. Μελά εκτυλίχθηκε μια διπλωματική
επιχείρηση για την παραλαβή και ενταφιασμό του. Οι Έλληνες δεν ήθελαν να
γίνει γνωστό στους Τούρκους ποιος ήταν ο νεκρός, και συγκεκριμένα ότι
ήταν Έλληνας αξιωματικός, διότι αυτό θα δημιουργούσε διπλωματική κρίση.
Αρχικά ο νεκρός θάφτηκε από τους χωρικούς έξω από τη Στάτιστα ενώ οι
Τούρκοι δεν γνώριζαν την ταυτότητά του. Αργότερα ο προεστός της
Στάτιστας ονόματι Ντίνας απεσταλμένος της ελληνικής πλευράς (πιθανώς του
Μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανού Καραβαγγέλη ή του οπλαρχηγού Κύρου)
επιχείρησε να ξεθάψει και να μεταφέρει αλλού τον νεκρό. Στο μεταξύ όμως ο
θάνατος του Μελά είχε μαθευτεί στην Αθήνα και η Τουρκική πρεσβεία στην
Αθήνα ειδοποίησε τις Τουρκικές Αρχές της Θεσσαλονίκης να βρουν το πτώμα
ώστε να το χρησιμοποιήσουν ως απόδειξη της Ελληνικής επέμβασης σε
Τουρκική επικράτεια.
Έτσι, ενώ ο Ντίνας έκανε την εκταφή εμφανίστηκε
Τουρκικός στρατός. Τότε έκοψε βιαστικά το κεφάλι του νεκρού και έφυγε.
Το κεφάλι τάφηκε μπροστά στην Ωραία Πύλη του Ναού της Αγίας Παρασκευής
στο χωριό Πισοδέρι ενώ οι Τούρκοι πήραν το ακέφαλο σώμα και το πήγαν
στην Καστοριά για αναγνώριση. Ο Γερμανός Καραβαγγέλης, που γνώριζε τα
πάντα, κινητοποίησε τη νεολαία της Καστοριάς που περικύκλωσε το
Διοικητήριο και απαιτούσε να τους δοθεί το σώμα "κάποιου Ζέζα" που ήταν
Έλληνας. Ο Μητροπολίτης, προειδοποιώντας ότι μπορεί να συμβούν ταραχές
που θα έβλαπταν την ειρηνική συμβίωση Τούρκων και Ελλήνων κατάφερε να
του δοθεί το σώμα το οποίο και τάφηκε στο παρεκκλήσιο των Ταξιαρχών.
Η είδηση του
ηρωικού θανάτου του συγκλόνισε το πανελλήνιο. Ολόκληρη η Αθήνα πένθησε. Ο
θάνατός του έγινε αφορμή να τρέξουν στη Μακεδονία πολλοί Έλληνες
αξιωματικοί. Ο αγώνας για την απελευθέρωση της Μακεδονίας οργανώθηκε,
απλώθηκε, γιγαντώθηκε για να καταλήξει στους νικηφόρους Βαλκανικούς
πολέμους του 1912-13. Ο Μελάς στάθηκε ο πρωτομάρτυρας γιά το ξαναγύρισμα
της Μακεδονίας στους κόλπους της ελληνκής πατρίδας
Μετά το θάνατο του η δράση των Ελληνικών δυνάμεων έγινε πιο έντονη,
περιορίζοντας τη δράση των Βούλγαρων κομιτατζήδων, και επιτυγχάνοντας
την ένωση Δυτικής και Κεντρικής Μακεδονίας με την Ελλάδα.
Σήμερα,
το όνομα του Παύλου Μελά φέρει προς τιμή του το χωριό Στάτιστα ενώ
πλήθος προτομών του στολίζουν πλατείες πόλεων μεταξύ των οποίων στη
Θεσσαλονίκη, την Αθήνα, την Κοζάνη και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας.
Ο
Παύλος Μελάς θεωρείται σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα, και πολλά
προσωπικά του αντικείμενα εκτίθενται τώρα στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα
Θεσσαλονίκης και στο μουσείο Παύλος Μελάς στην Καστοριά.
Παύλου Μελᾶ τὸ ὄνειρο,ἡ μόνη του μανία
ἦταν μὴ μείνῃ Βούλγαρος,μέσ' στὴ Μακεδονία.
Παῦλος Μελᾶς κὶ' ἄν πέθανε,τ'ἀδέλφια του θὰ ζήσουν
Αὐτά θὰ πολεμήσουνε,τὴ Βουλγαρία νὰ σβήσουν.
Ὁ πόθος σ'ἔστειλε νὰ πᾶς στὰ ξένα
Νὰ πᾶς στὸν πόλεμο μὲσ' τὴ φωτιά.
Νὰ σώσῃς ἀδέλφια δεδουλωμένα
Βασανισμένα ἀπό τὴ σκλαβιά,Παῦλε Μελᾶ.
Ἕνα πουλάκι ἐπέταξε ἀπό μέσ' ἀπ' τὴν Ἀθήνα
στὰ σύννεφα φτερούγισε γιὰ τὴ Μακεδονία
καὶ πῆγε καὶ πολέμησε γιὰ τὴν ἐλευθερία.
Χειμώνας πλάκωσε,σύννεφα χιόνια
Τὰ ἄνθη πετάξανε τὴ μυρωδιά,
Κὶ ἐσύ μαρτύρησες ὑπέρ πατρίδος,
Κὶ εἶσαι θαμμένος στὴν Καστοριά
Παῦλε Μελᾶ.
Ἔλθετε καὶ δώσατε μοι,εἰς τὸν τάφον μου ἐδῶ
πονεμένα μου ἀδέλφια,τελευταῖον ἀσπασμόν,
Πλησιάσατε κοντά μου προσφιλεῖς μου ἀδελφοί
Νὰ σᾶς πῶ γιὰ τὰ παιδιά μου,ἡ καρδιά μου τὶ ποθεῖ.
Ὅτι ἡ Μακεδονία μὲ ἐκάλεσε νὰ 'λθῶ καὶ ὑπέρ τῶν ἀδελφῶν,ἦλθον νὰ θυσιασθῶ. Λέγετε τη Ναθαλία καὶ τὸν Μίκη τὸν μικρό καὶ τὴ μάνα τὴ γλυκεῖα,νὰ μὴν κλαίῃ δὶ' αὐτό.Κάθε μέρα με δροσίζουν,ἐδῶ πέρα τακτικά εἰς τὸν τάφον μου ἐπάνω δάκρυα Ἑλληνικά.
ἦταν μὴ μείνῃ Βούλγαρος,μέσ' στὴ Μακεδονία.
Παῦλος Μελᾶς κὶ' ἄν πέθανε,τ'ἀδέλφια του θὰ ζήσουν
Αὐτά θὰ πολεμήσουνε,τὴ Βουλγαρία νὰ σβήσουν.
Ὁ πόθος σ'ἔστειλε νὰ πᾶς στὰ ξένα
Νὰ πᾶς στὸν πόλεμο μὲσ' τὴ φωτιά.
Νὰ σώσῃς ἀδέλφια δεδουλωμένα
Βασανισμένα ἀπό τὴ σκλαβιά,Παῦλε Μελᾶ.
Ἕνα πουλάκι ἐπέταξε ἀπό μέσ' ἀπ' τὴν Ἀθήνα
στὰ σύννεφα φτερούγισε γιὰ τὴ Μακεδονία
καὶ πῆγε καὶ πολέμησε γιὰ τὴν ἐλευθερία.
Χειμώνας πλάκωσε,σύννεφα χιόνια
Τὰ ἄνθη πετάξανε τὴ μυρωδιά,
Κὶ ἐσύ μαρτύρησες ὑπέρ πατρίδος,
Κὶ εἶσαι θαμμένος στὴν Καστοριά
Παῦλε Μελᾶ.
Ἔλθετε καὶ δώσατε μοι,εἰς τὸν τάφον μου ἐδῶ
πονεμένα μου ἀδέλφια,τελευταῖον ἀσπασμόν,
Πλησιάσατε κοντά μου προσφιλεῖς μου ἀδελφοί
Νὰ σᾶς πῶ γιὰ τὰ παιδιά μου,ἡ καρδιά μου τὶ ποθεῖ.
Ὅτι ἡ Μακεδονία μὲ ἐκάλεσε νὰ 'λθῶ καὶ ὑπέρ τῶν ἀδελφῶν,ἦλθον νὰ θυσιασθῶ. Λέγετε τη Ναθαλία καὶ τὸν Μίκη τὸν μικρό καὶ τὴ μάνα τὴ γλυκεῖα,νὰ μὴν κλαίῃ δὶ' αὐτό.Κάθε μέρα με δροσίζουν,ἐδῶ πέρα τακτικά εἰς τὸν τάφον μου ἐπάνω δάκρυα Ἑλληνικά.
Κωστής Παλαμάς
Δεν στο παν΄εις το Λέχοβο, Παύλε Μελά, στο Στρέμπενο, Πελκαμένη
στη Στάτιστα για να μην πας, λημέρι να μη κάμεις.
Εκει ΄ναι τα σκυλιά, οι λυσιασμένοι λύκοι.
Ο Παύλος δεν τους άκουσε, στη Στάτιστα λημεριάζει,
οι Βούλγαροι τον έφεραν στρατό ‘π’ το Κονοπλάτι.
Βαστάει ντουφέκι ο έρημος με τους καπεταναίους
Αλέξην Καραλίβανον, Γεώργιον τον Μπολάνην,
Νικόλαον τον Πύρζαν, τον Πούλικαν τον Γιάννη,
ο Κατσιαμάκας έφυγε με οκτώ δέκα νομάτοι.
Ένα μολύβι τόρχεται και τον περνάει στην μέση.
-Παιδιά μ΄, μη με αφήσετε οι Τούρκοι να με πάρουν,
Βούλγαροι το κεφάλι μου στη Σόφια να το πάνουν,
Να πάτε το ντουφέκι μου στο Μίκη , τον υιό μου, Πύρζα ,
και το χρυσό σταυρό στη δόλια μου γυναίκα.
Πες τους να μη με κλάψουνε , στα μαύρα μη ντυθούνε,
θα βγούνε άλλοι αρχηγοί να με εκδικηθούνε,
Θα διώξουνε τη Βουλγαρία απ΄τη Μακεδονία.
Δημοτικό τραγούδι για τον Παύλο Μελά
VIDEO: Χορωδία σε ύμνο για τον Παύλο Μελά
VIDEO: Κινηματογραφική ταινία